Á Íslandi hefur fjölmiðlaumræða um nauðungarvistanir oft á tíðum einkennst af neikvæðri umfjöllun. Þá hefur sérstaklega verið fjallað um neikvæð áhrif þess að aðstandendur séu látnir skrifa undir beiðni um nauðungarvistun. Í þessa umræðu hefur mér þótt vanta haldbær vísindaleg gögn. Það var meðal annars ástæðan fyrir því að ég tók þetta efni fyrir í rannsókn sem ég framkvæmdi haustið 2014 sem hluta af meistaraverkefni mínu til starfsréttinda í félagsráðgjöf, ,,Nauðungarvistanir vegna geðraskana: Viðhorf aðstandenda”. Í þessari stuttu grein langar mig að miðla helstu upplýsingum sem söfnuðust um upplifanir aðstandenda sem skrifað hafa undir beiðni um nauðungarvistun á fjölskyldumeðlimi.
Framkvæmd nauðungarvistana á Íslandi
Samkvæmt lögræðislögum verður sjálfráða maður ekki nauðungarvistaður á sjúkrahúsi nema í undantekningartilfellum. Læknir getur ákveðið að vista skuli mann nauðugan á sjúkrahúsi ef hann er haldinn alvarlegum geðsjúkdómi eða ef ástand hans jafnast á við það. Sama gildir um einstaklinga sem eiga við áfengisfíkn að stríða eða ofnautn ávana- og fíkniefna. Læknir, helst yfirlæknir, getur ákveðið að nauðungarvista einstakling en þó ekki lengur en í 48 klukkustundir. Með samþykki Dómsmálaráðuneytis (Innanríkisráðuneytis) er hægt að nauðungarvista mann í allt að 21 sólarhring. Sú beiðni getur ekki komið frá lækni, þó að læknir þurfi líka að skrifa undir beiðnina. Lögreglu er skylt samkvæmt lögum að verða við beiðni læknis um að flytja mann nauðugan á sjúkrahús og læknir er hafður með í för ef þess þykir þörf. Ef að halda á manni nauðugum á sjúkrahúsi umfram þennan tíma krefst það sjálfræðissviptingar, en það er allt annar handleggur, þó þessu sé vissulega gjarnan ruglað saman í umræðunni.
Þeir sem geta lagt fram beiðni um nauðungarvistun einstaklings á sjúkrahúsi, eru samkvæmt lögræðislögum:
a. Maki varnaraðila, ættingjar hans í beinan legg og systkini.
b. Lögráðamaður eða ráðsmaður varnaraðila.
c. Sá sem er næsti erfingi varnaraðila að lögum eða samkvæmt erfðaskrá sem ekki er afturtæk.
d. Félagsmálastofnun eða samsvarandi fulltrúi sveitarstjórnar á dvalarstað varnaraðila þegar talið er réttmætt að gera kröfuna vegna tilmæla aðilans sjálfs, vandamanna, læknis hans eða vina, eða vegna vitneskju um hag aðila er fengist hefur á annan hátt.
e. Dómsmálaráðherra (Innanríkisráðherra) þegar gæsla almannahags gerir þess þörf.
Í núgildandi lögum er sem sagt nánustu aðstandendum og félagsmálayfirvöldum veittur réttur til að leggja fram beiðni um nauðungarvistun manns á sjúkrahús. Læknar geta einnig komið beiðni um nauðungarvistun á framfæri í gegnum félagsmálayfirvöld.
Þau litlu tölfræðilegu gögn sem eru til um þessar vistanir benda til þess að hérlendis virðist sá háttur vera á að aðstandendur þurfi að biðja um nauðungarvistun í stórum hluta tilfella, þó einhver aukning hafi orðið á því að Félagsþjónustan geri það.
Upplifun aðstandenda
Sex af þeim átta viðmælendum sem ég ræddi við í rannsókn minni vildu breytt fyrirkomulag í tengslum við nauðungarvistanir með minni ábyrgð aðstandenda. Á þann hátt að aðrir en aðstandendur þurfi að óska eftir og skrifa undir beiðni um nauðungarvistun. Ein af ástæðunum fyrir þessu var sú að aðstandendur upplifðu, með núverandi fyrirkomulagi, að þeir urðu að óvin eða andstæðingi í augum þess nauðungarvistaða . Einn viðmælandi kom fram með góða tillögu um hvernig hægt væri að minnka þörfina fyrir frumkvæði aðstandenda og færa meiri ábyrgð yfir á heilbrigðiskerfið. Í grófum dráttum fólst hugmyndin í því að aðstandendur gætu mótmælt nauðungarvistun fjölskyldumeðlimar eða óskað eftir endurmati, í stað þess að þurfa að hafa frumkvæði að henni, eins og virðist gjarnan vera. Í slíku fyrirkomulagi, þar sem læknar hefðu meira vald til þess að taka ákvörðun um nauðungarvistun (umfram 48 klst.), gæti falist gott jafnvægi. Þannig gætu líkur á ágreiningi á milli aðstandenda og þess nauðungarvistaða minnkað og aðstandendur fengið meira hlutverk sem nokkurskonar eftirlitsaðilar, þ.e. óskað eftir endurmati á réttmæti nauðungarvistunar fyrir hönd þess nauðungarvistaða þegar slíkt ætti við.
Allir aðstandendur töluðu um að sá nauðungarvistaði hafi tekið því illa að fjölskyldan hefði staðið að nauðungarvistuninni, þó mismunandi illa. Flestir voru tiltölulega fljótir að jafna sig og erfðu málið ekki mjög lengi við fjölskylduna. Enginn viðmælandi hafði lent í langtíma samskiptarofi vegna þessa. Það að aðstandandi hafði staðið að nauðungarvistun og eftirmálar þess varð ýmist til þess að þjappa aðstandendum saman eða valda sundrung. Fjölskyldumeðlimir dreifðu gjarnan álaginu sem fylgdi ýmiskonar umönnun og settu sig jafnframt í mismunandi hlutverk gagnvart þeim veika. Algengt var að einn fjölskyldumeðlimur, gjarnan sá sem skrifaði undir beiðni um nauðungarvistun, hefði það hlutverk að vera harður og ákveðinn við sjúklinginn. Oft var annar fjölskyldumeðlimur, sem hafði meira stuðningshlutverk, milligöngumaður milli þess aðila og sjúklingsins. Ákvörðunin um að nauðungarvista ættingja hvíldi sjaldnast á herðum eins einstaklings, oftast var öll fjölskyldan með í ráðum og fylgjandi því.
Þó nokkuð var um að viðmælendur teldu verklag við nauðungarvistanir óskýrt og flókið. Viðmælendur upplifðu að uppbygging geðheilbrigðisþjónustunnar væri með því móti að töluvert mæddi á aðstandendum, sem þyrftu að vera einhverskonar milliliður milli þess veika og þjónustunnar sem hann þyrfti á að halda en vildi oft ekki þiggja. Að minnsta kosti þrír viðmælendur höfðu fengið þau skilaboð, með beinum eða óbeinum hætti, að best væri að þeir skrifuðu undir beiðnina til þess að nauðungarvistunarferlið myndi ganga snurðulaust fyrir sig. Viðmælendur áttu í sumum tilfellum erfitt með að átta sig á hver réttur þeirra sjálfra eða sjúklingsins væri. Tveir viðmælendur vissu til að mynda ekki að Félagsþjónustan gæti lagt fram beiðni um nauðungarvistun. Þar sem þátttakendur rannsóknarinnar höfðu sjálfir staðið að slíkum vistunum er áhugavert er að velta því fyrir sér hvort þeir sem aðstandendur hefðu ekki átt að fá þessar upplýsingar á einhverjum tímapunkti, t.d. frá lækni sem kom að ferlinu.
Ég vil taka fram að í þessari grein er stiklað á stóru og að niðurstöður rannsóknarinnar eru töluvert umfangsmeiri. Einnig ber að athuga að þrátt fyrir að þetta geti vissulega talist áhugaverðar og jafnvel gagnlegar upplýsingar er lítið hægt að alhæfa út frá rannsókn af þessari stærðargráðu.
Fyrir þá sem vilja kynna sér niðurstöður rannsóknarinnar betur þá er hægt að hafa samband á gthorgunnarsson@gmail.com
MA nemi í félagsráðgjöf
Gunnar Þór Gunnarsson skrifar
13. maí 2015 – 16:25
